EL SEÑARDISMU Y LA POESÍA DE GALO FERNÁNDEZ

EL SEÑARDISMU Y LA POESÍA DE GALO FERNÁNDEZ

Xaviel Vilareyo y Villamil

Nuna de les cartes-postales que Galo Fernández (Fernán Coronas) manda a Valentina Avello dende l'estranxeru atopamos un de los significaos más axeitaos que se puean atopar acerca de la señaldá asturiana; la definición qu'ufierta'l padre Galo ye la d'una enfermedá producida pola pena por atopase lloñe de la patria querida. Nesa carta, Galo Fernández Coronas escribía:

"...a mediaos del añu pasáu añadí un nome más a los munchos que tengo, ye'l nome d'un santu irlandés que foi bardu renomáu, y que ye l'abogáu contra la señaldá, que foi una de les grandes penes de so vida por vivir lloñe de la Islla de los Santos qu'asina llamen a Irlanda. Esti santu llamábase Columbo..."

Daveres, el significáu que Galo Fernández quixo da-y a la señardá y que va reflexar tamién notres composiciones suyes, ye precisamente el d'una enfermedá que, siguiendo la vieya tradición del catolicismu referida a la sanación mediante la fe y el rezu, podía remediase cola apelación a la divinidá o nel so casu cola advocación a un santu. Asina, el Santu Columbo, enfermu él tamién na so dómina de señardá, sedría l'abogáu, protector o curiador de los señardosos, como apunta el Padre Galo y tamién sedría'l santu que sanaría o alliviaría d'esti mal gracies a la so advocación o plegaria.

Esti conceptu de la señardá asturiana como enfermedá sicolóxica y malura física tantíguase de forma clara nún de los poemes que Galo Fernández entitula axeitadamente como un cantu a la mesma: el Cantar de señaldá.

Güei Turín ta todu chenu de bulliciu

la ciudá ta güei de fiesta,

pero al probe desterráu paréce-y triste

como un truébanu sin miel ya sin abeyas.

Tou pensando nas iglesias asturianas,

ya nas casas del pueblín aonde naciera,

tou pensando sin parar naquellos horrius

que s'adornan colas riestras.

¿Volveréi al dulce niu que quiero tanto?

¿Volveréi arrodiame na so ilesia?

¡Ai!, ¡qué dicha Cadavéu, si volvo vete!

¡Dious lo quiera, Dious lo quiera!

Nesti poema la señardá ye una malura averada a la tristura, que se compara metafóricamente con un truébanu ensin miel y ensin abeyes, figura retórica que remembra a Marirreguera. Nel poema vemos cómo la llonxanía de la tierra propia, la tierra onde naciera, fai comparar a ésta con un ñeru y al autor con un páxaru que tien de tornar a él pa sentise de nuevo feliz. La idea d'Asturies asóciase na mente del autor cola arquitectura asturiana de les ilesies, de les cases y cómo non de los horros con riestres de panoyes.

¿Qué enfermedá ye aquella que produz nel ser humanu percepciones tan estremaes de la realidá hasta tal puntu de ver una grande y perguapa ciudá italiana llena de fiesta con un murniu truébanu ensin abeyes? De fecho, estos trastornos anímicos entamen nel espíritu inmensamente humanu del padre Galo por aciu d'una enfermedá de la que difícilmente se pue un asturianu llibrar: la señardá astur. Nel aspectu sicosomáticu podemos entruganos sobre los mecanismos internos del ser humanu que lleven a producir, a partir d'una situación d'ausencia o distancia de la patria amada, un trastornu sicolóxicu que de fechu produz unos efectos y síntomes mui asemeyaos a los de la depresión. Ensin dulda alguna esti mecanismu desátase por mor de la querencia a la tierra propia, un sentimientu mui enraigonáu nel camín vital de tou ser humanu y mui especialmente nel de los asturianos y la so especial vinculación cola so, cola nuestra, tan especial y específica Tierra asturiana.

Esti estáu anímicu del padre Galo fuera d'Asturies nun pue más que reflexase nes sos composiciones poétiques, entendiendo si cabe la creación lliteraria como un reflexu consciente o inconsciente del propiu sentir, de les esmoliciones internes, y nel casu del señardismu, la creación poética embadúrnase dafecho d'esti sentimientu per un llau dañible, murniu y mancante, pero per otru consolador, que produz l'ausencia de la patria amada.

Nuna primer güeyada paecerá que'l conceptu de patria na obra de Galo Fernández reduzse al pueblu de Cadavéu. Pero nel pensamientu del poeta nun ta sólo la ilesia de Cadavéu sinón toles ilesies asturianes cola so especial morfoloxía típica. Tampoco camienta namás nos horros cadavedanos sinón en tolos horros asturianos coles sos riestres. Non sólo identifica a Cadavéu con Asturies sinón qu'al mesmu mou identifica a Asturies coles sos ilesies y horros enriestraos. Asina la señardá de Cadavéu nun ye otra cosa que la señardá pol País Asturianu ensembre.

Nel poema que tien por títulu No mundu de la meyor soledá, atopamos otra referencia directa a la señardá:

El mare ta ximiendo como cien sieglos fai,

la tierra escura calla, rendida xunta'l mar,

ya los étenos cielos rousando seles tán.

Na celestial solombra, repousa en fonda paz,

l'almina que de nueite, suspira muitu más...

Deixádela que chore, d'amor ya señaldá.

Nesti casu atopamos una señardá que s'identifica más bien con una cierta soledá non deseyada, cola inquietú pola escuridá, con un sentimientu que, una vegada más, produz lloru o llantu. Equí alcontramos una segunda forma d'entender la señardá asturiana, esto ye, la señardá interior, la que siente la propia patria y la que se siente dientro d'ella, pues nel poema d'enantes ye la tierra la que llora, nuna especie d'exiliu interior bien estremada de la señardá esterior que ye la que siente'l poeta cuando ta fuera d'Asturies. Ye una forma diferente d'ausencia. Nesti casu la Tierra asturiana identifícase con una persona qu'a so vez siente señardá por atopase fuera de sigo mesma. Esta segunda forma de señardá ( señardá interior) ye la qu'atopamos tamién nel famosu poema Queixúmene del Esva, cuando ye'l propiu ríu el que llora una Asturies perdida, con una tristura que se contaxa al poeta:

.......................................

que fai yá sieglos que corro

ya encima gran pena tengo.

..........................................

¡Días los días d'entoncies!

¡Homes los homes d'antanu!

.......................................

¡Aú tán los mieus asturianos!

¡Aú tán Las Asturias mías!

...........................................

ya you quedéime chorando

¡ya inda nun choréi abondo!

Nesti poema vemos cómo la señardá interior produz pena, dolor, quexíu, lloru, por mor d'un tiempu pasáu que foi meyor, un tiempu d'una Asturies más asturiana que falaba más l'idioma de la Tierra. Una señaldá d'aquella Asturies falante y arguyosa de sigo mesma, más bona y más allegre. Una Asturies asturiana que muerre y marcha y pola qu'el poeta siente pena de la so ausencia.

Na obra de Galo Fernández podemos albidrar que ye una constante la temática del amor y la señardá pola patria asturiana. Ye la so obra un exemplu de señardismu asturianista como autor perteneciente a una etapa lliteraria conocida como la Edá d'Oru o del Rexonalismu asturianu. Tamién ye más que repetida la temática de la reivindicación de la llingua asturiana que lu llevaría a entamar una cierta xera normativizadora y superadora de los dos grandes dialectos internos del asturianu a la gueta d'una ortografía común o estandarizada pal asturianu.

En castellanu nun esiste terminu patrimonial pa definir a la señardá y por ello tien que recurrir a usar el cultismu nostalgia, de raigañu griegu. El términu nostos fai referencia al regresu o torna al país propiu llueu d'un viaxe o salida y algia significa dolor. La nostalgia defínese como una aflicción causada pola ausencia de persones o coses queríes, pesar que causa el recuerdu del bien perdíu. Tamién tien en castellanu l'acepción de tristura por vese ausente de la patria o de los amigos asina como la de pena al remembrar un bien perdíu en xeneral. Asina, la nostalgia castellana defínese pola ausencia de persones, coses, bienes, países, époques o llugares queríos. Ye ésta una definición contradictoria yá qu'amesta nel so conteníu mesmo l'ausencia de persones como de coses en xeneral incluyendo por ello motivos prosaicos y estremaos nel posible orixe del sentimientu nostálxicu. Tampoco s'especifica si la nostalgia castellana estrema entre bienes perecederos o imperecederos, inmateriales o sublimes, materiales o suxetivos. L'ausencia d'un bien provoca el pesar según la definición castellana polo qu'el términu resulta del too ambigu.

En catalán sí qu'esiste una palabra patrimonial asemeyada a la señardá astur: l'anyorança. Defínese como la tristura o soledá producida polo alloñao o perdío, bien seya l'amor, xuventú, bayura, familia... etcétera, con un ampliu significáu abiertu a munches posibilidaes semántiques. Provién del verbu ignorare (ignorar) y alude al estáu anímicu de la persona que nun sabe ónde s'alcuentra dalgo poque ta perdío o escondío. Ye una definición más ambigua y abierta que la castellana de nostalgia, y polo tanto menos confusa y más axeitada.

Con too, la palabra que meyor define a la señaldá astur ye ensin dulda la saudade portuguesa. El primer orixe de la palabra ye'l relativu a la soledá cola que comparte raigañu etimolóxicu (solitate), y tamién significa la morriña, nostalxa o recuerdu de lo querío. En plural, les saudades signifiquen amistá, cariñu o recuerdos que se tienen d'una persona ausente. El gallegu garró del portugués el significáu de la saudade que con too ye bastante imprecisu, ye un sentimientu cuasi indefinible, una pena especial pola ausencia de persones, coses, estaos o acciones en xeneral, recuerdu o morriña. En gallegu conozse tamién la palabra soidade, (soledá), con una segunda acepción asemeyada a la saudade o ausencia d'una persona. Morriña (de morrer) significa tamién nostalxa por dalgo ausente, saudade, pero tamién murnia, tristura, enfermedaes d'animales y de persones por tar éstes lloñe de la casa, la tierra, la patria, mui lligáu al conceptu de remembranza.

La señardá asturiana ye tamién un sentimientu de tristura que se tien pola ausencia de daqué o daquién, normalmente, la tierra propia o la infancia. Tamién significa miseria o falta de les coses más necesaries pa vivir. Provién d'otra forma llatina d'espresar la soledá humana, la singulatirate, que se refier a tar solu, solitariu, aislláu. Ye con too, un términu más precisu qu'el de la saudade por tener menos acepciones qu'ésta y porque'l términu portugués sufrió un escesu d'usu o abusu por parte de los lliteratos qu'en parte deformó'l so significáu. Si la saudade ye una xenuína invención portuguesa, tamién empezó a usase na lliteratura gallega los términos soledades, soedade, saudades y soidás. Paecía qu'en portugués nun había unanimidá a la hora de definir la saudade, pa unos yera alcordanza, pa otros deseyu, o dulce dolor d'una espina llantada...

En falando del señardismu queremos facer referencia a un movimientu lliterariu que toma esti sentimientu como motivu o pretestu d'inspiración artística, movimientu qu'en Portugal se nomó el saudosismu nel sieglu XIX y que tuvo a Joaquim Teixeira de Pascoais y Antonio de Sousa como primeros representantes. Teixeira afirmaba naquel entós qu'el pueblu portugués yera l'únicu pueblu nel mundu que sentía la saudade, amestando quiciabes tamién al gallegu. Pero Teixeira, como tantos otros, desconocíen defecho la señardá asturiana y polo tanto nun podíen falar en propiedá sobre'l sentimientu señardosu de los pueblos nel mundu. L'únicu sentimientu qu'atopa Teixeira como asemeyáu a la saudade ye l'anyorança catalana; según afirma nuna carta a Antonio de Sousa:

"Nun esiste nengún pueblu, escepto'l catalán, que l'atalante y la viva como nós la vivimos. Y asina esplícase la profunda y yá secular simpatía que xune a les dos nacionalidaes d'Iberia.(...) Ribera y Rovira afirma qu' Anyorança ye la única traducción qu'esiste de "saudade" y qu'esti sentimientu ye sólo propiu de catalanes y portugueses. Escluye los otros pueblos y nun diz nada de Galicia porque Galicia ye tamién Portugal.(...) Rosalía de Castro adoptó el nuesu vocablu pero nun se puede confundir soidade con saudade. Nós (los portugueses) tenemos estes dos palabres."

Pero nin Ribera y Rovira, nin Teixeira nin los demás saudosistes dixeron un res d'Asturies o de los asturianos, porque desconocíen la esistencia de la señardá asturiana y del sentimientu señardosu del pueblu asturiano.

La esclusión de los asturianos como pueblu esencialmente señardosu o capaz de sentir esa saudade tan especial tien efectos sustanciales yá qu'el saudosismu amás de ser un importante movimientu lliterariu o cultural tamién foi un movimientu políticu nel país vecín. Efectivamente, el saudosismu lusu foi una forma de Surdimientu nacional portugués, una renacencia que s'afitaba na saudade, nun ciertu pesimismu, como un sentimientu o espíritu esencialmente propiu y lusitanu, como seña d'identidá de la renacencia d'un pueblu que sirvió como estímulu pa l'acción política, renovando y actualizando en ciertu sentíu el conteníu emocional que tenía esa vieya palabra portuguesa. Nun falta más qu'analizar el paralelismu que se quería trazar con Cataluña y la so Renacencia cultural y política de la mano de los dos sentimientos "señardosos" comunes.

Teixeira tamién teoriza sobre'l sentimientu amorosu de los portugeses, aifrmando la triple acepción d'amor a la muyer, a la patria y a Dios. Tamién establez un curiosu paralelismu ente la tristura en Castiella y la saudade de Portugal: Don Quixote ye fíu del desiertu, la saudade ye fía del ermu. Si en Castiella hai desiertos, en Portugal hai ermos. El desiertu ambura y desespera, l'ermu en cambiu afalaga y consuélanos cola so tristura insinuante. Si Castiella ye'l desiertu de Don Quixote, Portugal ye l'ermu de la saudade.

Volviendo al poeta del Esva, Galo Fernández, hai que reconocer qu'él mesmu representó meyor que naide a esi movimientu más lliterariu que políticu pero que tamien reivindicó les señes asturianes y la llingua, na dómina dela renacencia del Rexonalismu asturianu de los años 1920 y que como talu foi el poeta de la señardá, el poeta que reivindica la señardá asturiana como seña mesma del amor pola tierra y pola patria.

Como'l Portugal de Camoes, como la Galicia de Rosalía, como la Cataluña de Joan Maragall, l'Asturies de Galo Fernández Coronas ye la patria de la señardá. Les patries, en definitiva, de les señardaes. Les patries más remembraes y quiciabes más queríes, les patries qu'en saliendo d'elles, en toles ocasiones, siempre se quier tornar.